Παίζοντας με τις λέξεις/ Mετωνυμίες, μεταφορές, ειρωνείες, επανανοηματοδοτήσεις – Του Σπύρου Παπαδόπουλου (Βυτίο)

«Σήμερα, η εκπομπή του Γιάννη Πρετεντέρη, κυριολεκτικά η πιο politically correct εκπομπή της ελληνικής τηλεόρασης, τιτλοφορείται «Ανατροπή»!» – Ευγένιος Αρανίτσης

Παρακολουθώντας τις ειδήσεις από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, θέλοντας και μη, συνηθίσαμε να ζούμε τη διαρκή αγωνία πολιτικών, σχολιαστών και άλλων παραθυρόπληκτων να μιλήσουν χρησιμοποιώντας έννοιες όπως ορθολογισμός, δημοκρατία, πατρίδα, μεταρρύθμιση, κατεστημένο. Ο λόγος αυτός εκφέρεται συνήθως απ’ τα στόματα όσων, περισσότερο ή λιγότερο, υπερασπίζονται τις κεντρικές πολιτικές επιλογές. Το πρόβλημα βέβαια δεν η πολιτική θέση του καθενός, αλλά η συνεχής προσπάθεια απογύμνωσης των λέξεων από το νόημά τους.

Σε κάθε δελτίο ειδήσεων δεν προωθείται απλώς και μόνο η μια ή η άλλη πολιτική, αλλά ξεσκίζεται η ίδια η σημασία των λέξεων και των εννοιών. Μεταξύ 8 και 9 το βράδυ ή κατά την ανάγνωση δηλώσεων αρκετών πολιτικών, τα λεξικά μπαίνουν στην άκρη και οι σημασίες αναζητούνται σε ένα newspeak που κάνει τη γλώσσα του Κυνόδοντα να μοιάζει με την πιο πιστή κυριολεξία.

Μεταρρύθμιση, εκσυγχρονισμός, διαρθρωτικές αλλαγές

Η αρχή έγινε ήδη απ’ την εποχή Σημίτη. Ο λεγόμενος εκσυγχρονισμός και το νοικοκύρεμα των δημόσιων οικονομικών ήταν οι φράσεις που ήρθαν στο προσκήνιο. Την ίδια όμως ώρα που ακούγαμε τις επικλήσεις σε αυτές, βλέπαμε την «ισχυρή Ελλάδα» να βυθίζεται στον νόμιμο και κοινωνικά καταξιωμένο τζόγο του Χρηματιστηρίου. Την ίδια ώρα που ο κυβερνητικός εκπρόσωπος πρόφερε τις λέξεις σοβαρότητα και υπευθυνότητα, διαβάζαμε στα ψιλά των εφημερίδων λεπτομέρειες για τα εργατικά ατυχήματα στα Ολυμπιακά Έργα. Την ίδια ακριβώς ώρα που δήλωναν ότι τα προβλήματα της χώρας απαιτούν χρηστή διαχείριση, αναζητούσαμε, απορημένοι, την αλήθεια μεταξύ του κ. Τσουκάτου και των ταμείων του κόμματος.

Σήμερα πάλι, διαβάζουμε δεξιά και αριστερά για τα καλά του μνημονίου. Σ’ αυτά συνήθως περιλαμβάνονται και οι διαρθρωτικές αλλαγές. Όταν όμως γίνεται λόγος για αυτές, δεν εννοείται κάποιο σχέδιο για τη βελτίωση της λειτουργικότητας του δημοσίου τομέα. Αντίθετα πίσω απ’ την ωραία αυτή φράση, συναντούμε τη διάλυση δομών υγείας και κέντρων πρόληψης και την κατάργηση των εργασιακών δικαιωμάτων, αν όχι του ίδιου του δικαιώματος στην εργασία. Οι μετωνυμίες των κυβερνώντων φτάνουν στο απόγειό τους κάθε φορά που εκφέρεται η λέξη ανταγωνιστικότητα. Αυτή η διαβόητη πια λέξη έφτασε να σημαίνει ότι ένας βασικός μισθός πρέπει να διαμορφωθεί λίγο κάτω απ’ τα 500€. Η δική τους εκδοχή περί ανταγωνιστικότητας δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά φτηνά εργατικά χέρια για τους εργοδότες και πείνα για τους εργαζόμενους. Στο δικό τους οικονομικό πλάνο, ανταγωνιστικά γίνονται τα προϊόντα, την ώρα που οι άνθρωποι συνωστίζονται στην ουρά κάποιου ΟΑΕΔ.

Στο ίδιο κλίμα, η φράση «αξιοποίηση της δημόσιας περιουσίας», δεν χρειάζεται να σχολιαστεί ιδιαίτερα. Μιλάνε από μόνα τους τα δεκάδες «πολιτιστικά κέντρα» της παραλίας που έχουν εισβάλει στη θάλασσα, τα Ολυμπιακά Ακίνητα ή η περίπτωση του Ελληνικού. Μιλάνε από μόνα τους τα δεκάδες δημόσια κτήρια που παραμένουν κενά, για να μπορούν να νοικιάζονται γραφεία που θα στεγάσουν διάφορες δημόσιες υπηρεσίες.

Ορθολογισμός, αυτός ο άγνωστος

Έχουμε κουραστεί να ακούμε επικλήσεις στον περίφημο ορθολογισμό και να μην εννοείται η αποτελεσματικότητα, η εύρυθμη λειτουργία ή η κοινή λογική. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για έναν ορθολογισμό αλά καρτ που αναγνωρίζει μόνο περικοπές, περιστολή δαπανών και κίνητρα για την ανάπτυξη της «υγιούς επιχειρηματικότητας». Πρόκειται για έναν ορθολογισμό που αναλύει γραμμικά τα φαινόμενα, θεωρώντας ότι αν απολύαμε σε μια μέρα τους μισούς δημοσίους υπαλλήλους, όλα θα ήταν καλύτερα. Πρόκειται για έναν ορθολογισμό, έξω απ’ τα κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα, ο οποίος αντιμετωπίζει τους μισθούς ή την εργασία, σαν να ήταν πράξεις αριθμητικής σε σχολικό τετράδιο.

Ο ορθολογισμός αυτού του είδους συγγενεύει με μια νέα νομική αντίληψη, η οποία βγάζει τα μάτια της πάνω από εδάφια και άρθρα για να αποδείξει ότι κάθε νέα ρύθμιση είναι συνταγματική, αρκεί να εξυπηρετεί την τρέχουσα πολιτική επιλογή. Ακόμη περισσότερο, ο ορθολογισμός που μας κουνάει το δάχτυλο, με επιφυλλίδες και τηλεοπτικές εμφανίσεις, δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα εάν τα υποτυπώδη σχέδια που εκπονεί η ελληνική πολιτική ηγεσία είναι εν τέλει αναποτελεσματικά. Ο ορθολογισμός αυτός, προσπαθεί με διαρκείς αφαιρέσεις να βρει απόλυτους αριθμούς, όταν πια έχει γίνει αντιληπτό, ότι η ατέλειωτη λιτότητα απλά προσθέτει προβλήματα.

Το κατεστημένο είναι οι άλλοι

Ακούσαμε την προηγούμενη εβδομάδα την κα. Αθηνά Δρέττα, γενική γραμματέα κοινωνικών ασφαλίσεων, σε πρωινή ραδιοφωνική εκπομπή. Η κα. Δρέττα επέμενε ότι αν δεν συγκρουστούμε με κατεστημένες νοοτροπίες και αντιλήψεις, δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτα. Τον ίδιο περίπου λόγο έχουν υιοθετήσει εσχάτως αρκετά στελέχη του ΠΑΣΟΚ. Δίνουν και παίρνουν οι αναφορές σε «παλαιές αντιλήψεις» που κυριάρχησαν και ταλάνισαν τη χώρα κατά τη Μεταπολίτευση.

Είναι όμως τουλάχιστον περίεργο να μας καλούν τα στελέχη του κόμματος που κυβέρνησε την Ελλάδα τα τελευταία τριάντα χρόνια να σπάσουμε τις κατεστημένες νοοτροπίες και μάλιστα να αναγνωρίσουμε αυτούς ως πρωτοπόρους αυτής της προσπάθειας. Η νέα γλώσσα που έχουν καθιερώσει, τους επιτρέπει να κατηγορούν τους προηγούμενους εαυτούς τους, ανακηρύσσοντας ταυτόχρονα τους ίδιους, ως τα νέα, φρέσκα πρόσωπα της Ελλάδας του ευρώ. Σε μια οθόνη, στο κέντρο του σαλονιού, τα κυβερνητικά στελέχη αντιπολιτεύονται σκληρά κάποια προηγούμενη δική τους εκδοχή. Σε δυσθεώρητα ύψη φτάνει εξάλλου η σύγχυση των ταλαιπωρημένων τηλεθεατών, όταν η κα. Ντόρα Μπακογιάννη κριτικάρει τον δικομματισμό.

Όλα τα παραπάνω συνοψίζονται εξαιρετικά σε πρόσφατη αφίσα της ΔΑΠ – ΝΔΦΚ, στην οποία δεσπόζει μια εύγλωττη φωτογραφία. Στην κεφαλή κάποιας πορείας βρίσκονται διάφοροι συνδικαλιστές και πολιτικοί. Το σλόγκαν από κάτω λέει: «Όχι στη γενιά που μας έφερε εδώ»! Πώς αλλιώς, αν όχι σαν βαθιά ειρωνεία μπορεί να εκληφθεί αυτή η αμφισβήτηση τέτοιων προσώπων και θεσμών απ’ τους νεαρούς εκπροσώπους της Νέας Δημοκρατίας στο Πανεπιστήμιο. Η ΠΑΣΠ και η ΔΑΠ υπηρετούσαν για χρόνια ακριβώς αυτή την Ελλάδα της κομματοκρα τίας, του νεποτισμού και των πιο αντιδραστικών αντιλήψεων.

Σήμερα, οι ίδιες παρατάξεις βροντοφωνάζουν όχι στο είδωλο που αντικρίζουν μπροστά στον καθρέφτη τους.

Με πιάνουν οι ευαισθησίες μου

Στα πλαίσια της βασιλευόμενης μετωνυμίας που κυριαρχεί, κοινωνική ευαισθησία είναι όταν υψηλής ακροαματικότητας ραδιοφωνικός σταθμός διακόπτει το πρόγραμμά του για να ειδοποιήσει ότι στο διάζωμα της Λεωφόρου Ποσειδώνος έχει αποκλειστεί αδέσποτο σκυλί. Ο ίδιος σταθμός όταν το θέμα είναι οι άνθρωποι, που όντας άστεγοι ή τοξικοεξαρτημένοι, κατακλύζουν το κέντρο της Αθήνας, επιλέγει μια διαφορετική προσέγγιση. Μιλάει για ασφάλεια, οικονομία, καταστήματα, επενδύσεις. Η ευαισθησία είναι ευκολοχώνευτη και ανώδυνη όταν πρόκειται για αδέσποτους σκύλους. Οι άνθρωποι είναι κάπως πιο ζόρικη περίπτωση, ιδίως όταν εμποδίζουν τις οικονομικές δραστηριότητες.

«Εμπρός να αλλάξουμε τις λέξεις»

Είναι προφανές ότι οι πολιτικές ελίτ, είτε εδώ είτε ακόμη περισσότερο στην Ευρώπη, έχουν αποφασίσει να επανανοηματοδοτήσουν όλες τις βασικές έννοιες που ξέραμε. Η δημοκρατία ή οι εκλογές είναι λέξεις κενές νοήματος, σύμφωνα και φωνήεντα στη σειρά, χωρίς περιεχόμενο. Όλο το περιεχόμενο που ξέρουμε και μας ενδιαφέρει, βρίσκεται πλέον στο πως θα ξυπνήσει η αγορά στο Τόκιο και στο τι θα καθησυχάσει τους οίκους αξιολόγησης.

Κάπως έτσι, όλες οι λέξεις, όλες οι έννοιες ξανασυζητιούνται απ’ την αρχή. Πρόκειται για μια συνολική διαπραγμάτευση η οποία δικαιώνει τον Μαλαρμέ, αλλά απ’ την ανάποδη. Ο κόσμος, αν αλλάξουν οι λέξεις, αλλάζει κι αυτός. Μόνο που αυτή τη φορά, η αλλαγή γίνεται προς μια αντιδραστική κατεύθυνση. Όσοι πάντως πιστεύουν ότι το νόημα και οι σημασίες υπάρχουν ακόμη και αξίζει να διασωθούν, μπορούν να ξεκινήσουν απ’ τη φράση που επαναλάμβανε πριν λίγες μέρες ο άνεργος που πυροβόλησε δύο άτομα και κρατούσε ομήρους σε εργοστάσιο στην Κομοτηνή.

«Τι ζητάς;» τον ρώτησε η ρεπόρτερ. «Να με ξανακάνουν άνθρωπο» είπε.

Κι εσύ, αν μπορείς, εξήγησε εσύ στην απορημένη δημοσιογράφο τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος στην Ελλάδα του 2012.